توسعه خوشه صنعتی محرک اقتصاد مقاومتی وجهش تولید

                                                توسعه خوشه صنعتی محرک اقتصاد مقاومتی وجهش تولید

بهرام هاشمی

دانشجوی دانشجوی دکترای مهندسی صنایع

مدیر ومشاوربنگاه های اقتصادی

مدرس وکارشناش ایجاد وتوسعه کسب وکار

خوشه صنعتی

خوشه صنعتی به مجموعه ای از کسب وکارها (Enterprises) اطلاق می شود که در یک منطقه جغرافیایی و یک گرایش صنعتی متمرکز شده و با همکاری و تکمیل فعالیتهای یکدیگر به تولید و عرضه تعدادی کالا و خدمات می پردازند و از چالشها و فرصتهای مشترک برخوردارند .

عموماً خوشه ها تعداد زیادی واحدهای اقتصادی خرد ، کوچک ، متوسط ، و حتی بزرگ را دربر می گیرند که از نظر جغرافیایی این واحدها می توانند در سطح روستا ، شهر و یا شهرستان پراکنده باشند . بدین ترتیب ، مشخصه خوشه های صنعتی ، تمرکز جغرافیایی ، همکاری در تکمیل فعالیتهای یکدیگر ، تولیدات و خدمات مشترک و همینطورچالش ها و فرصت های مشترک است .

یک خوشه صنعتی نه فقط شامل واحدهای کسب و کار (Enterprises) که تولیدات و با خدمات مشخص خوشه را تولید و ارایه می کنند ، بلکه بعلاوه تأمین کنندگان مواد اولیه ، پیمانکاران فرعی ، خریداران ، صادرکنندگان ، تأمین کنندگان ماشین آلات نهادهای مختلف پشتیبان ، مشاوران خدمات عمومی ، واحدهای مربوط به سیستم حمل و نقل و سایر تأمین کنندگان که تولید در خوشه را از فعالان مثل اتحادیه ها ، گروهای همیاری ، تعاونی ها ، NGOها که ترغیب کننده کسب وکار بخشهای مختلف خوشه هستند نیز قرار می گیرند . به مجموعه اشاره شده ذینفعان خوشه گفته می شود .

تقسیم بندی های مختلفی در مورد خوشه صنعتی وجود دارد از جمله خوشه ها را می توان بر اساس نوع تولیدات یا خدماتی که ارایه می دهند ، دسته بندی نمود . در یک تقسیم بندی دیگر ، خوشه ها را بر اساس پویایی ، استقرار و پوشش جغرافیایی به خوشه های صنایع محلی (Local) که فقط بازارهای محلی را پوشش میدهند . خوشه های وابسته به صنایع طبیعی محلی (Natural resource – Depend industries ) که فعالیتشان به صنایع و نهادهای مناطق محلی استقرار وابسته است و خوشه هایی که اساساً وابسته به محل استقرار خود از نظر محیط کسب و کار نیستند و به آنها خوشه های تجاری (Traded industries) اطلاق می شود بخش بندی می نماید. در یک دسته بندی دیگر خوشه ها را می توان از نظر میزان توسعه یافتگی در منحنی عمرشان به خوشه های جنینی ، شکل یافته در مرحله توسعه و توسعه یافته تقسیم نمود . دسته بندی دیگری نیز با توجه به سطح و نوع تکنولوژی خوشه ها وجود دارد که بر اساس آن خوشه ها به Tech ، Hightech ، Lowtech ، Medium سنتی و هنری تقسیم می شوند .

اندازه بزرگی خوشه در جزب نیروی کار متخصص تأمین کنندگان و نهادها ،تعیین کننده بوده ومی تواند تأثیر مثبتی بر افزایش بهره وری واحدهای عضو خوشه داشته باشد ، با این حال هنوز اندازه خوشه به عنوان یک مشخصه و معیار اصلی در موفقیت ان نشده است .موارد متعددی از خوشه های فعال در سطح جهانی وجود دارد که در عین موفقیت ، تعداد واحدهای کمی را در بر داشته اند به عنوان مثال ، بک خوشه موفق صنعت چوب در اتریش وجود دارد که واحدهای آن کمتر از یک دو جین میباشد.

اگر چه دولت ، مسئول مستقیم توزیع منابع توسعه در درون خوشه ها نیست ، اما توسعه خوشه های صنعتی به دلایل متعددی برای مدیران اقتصادی سیاستگذاران اهمیت دارد از جمله اینکه :

1. خوشه های صنعتی میتوانند موتور محرکه اقتصاد ملی و منطقه ای باشند، چرا که در نتیجه توسعه خوشه ها بنگاه های درون خوشه ها باز الی بیشتر و استفاده تخصصی تر از امکانات و الویدهای موجود کار می کنند و باز زمانی واکنش انها نسبت بهد بازار کمتر از حالتی خواهد بود که به صورت انفرادی کار می کنند از سوی دیگر بنگاه ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط به سطح جدید  و بالاتری از توان نوآوری می رسند.

 

 

2. امر توسعه بنگاهای بخش خصوصی در قالب توسعه خوشه ای به دلیل افزایش همکاری و انجام فعالیت های مشارکتی ، دارای بازدهی بیشتری است . همچنین هزینه مداخله دولت در سطح تک تک واحدها بسیار زیاد و راندمان آن بسیار پایین است به علاوه در صورت موفقیت فرآیند توسعه یک خوشه ، این فرایند الگوی مناسبی برای تسری و تعمیم بسیاری مناطق و خوشه ها خواهد بود وجه بارز موارد فوق الذکر تمرکز بخش سیاستگذاری بر توانمند سازی به جای مداخله مستقیم و در نتیجه پایایی و پایداری توسه حاصل این روش است.انتخاب صحیح خوشه ها ، باتوجه به حجم از گزاری انها بر اقتصاد منطقه ای و ملی می تواند تأثیر قابل توجهی بر موفقیت سیاستگذاران در این عرصه داشته باشد .
3. سیاست های سطح صنعت ، متناسب با یک رشته صنعتی خاص بوده و دارای ابعاد حدود جغرافیایی نیست . به علاوه یک رشته صنعتی مثل نساجی و یا صنایع فلزی در بر دارنده زیل و رشته ها و محصولات متعددی است . حال آنکه یک خوشه صنعتی را دنبال نمایید . در حالی که سیاست های سطح صنعت منبعث از برنامه ها  و مبنی الویت های ملی  و برای یک صنعت خاص طراحی می شوند سیاستهای توسعه خوشه ای باید به گونه ای انعطاف پذیر ظرفیت توسعه خوشه ها را مبنی بر رویکرد ملی ، اما در سطح منطقه ای و محلی ارتقاء دهند و بنابر این این دو با تأثیر متقابل ، همدیگر را تقویت می کنند .
4. رویکرد بنیادی در توسعه خوشه های صنعتید به عنوان یک سیستم اقتصادی ، اجتماعی و صنعتی مبنی بر پایه توانمند سازی Empowerment و یا پایایی sustainability است  در توانمند سازی کوشش می شود قابلیت های خوسه ها مبنی بر هنجارهای خود خوشه شکوفا میگردد بنابر این زمینه ها ة بسترها و فرصت های لازم برای توانمند شدن ، فراهم می گردد .

اما همه این موارد به گونه ای صورت می گیرد که در دراز مدت ، زینفعان خوشه بتوانند خود را راهبردی کرده  وبدون اینکه نیاز به مداخله مستقیم خارجی ، خود را مدیریت کنند این امر ، مستلزم آموزش و مشارکت ذینفعان در مراحل مختلف فرآیند توسعه خو.شه و ممارعت سعی و خطای ذینفعان خوشه در عمل است در این صورت می توان به پایا بودن فرآیند و ساختارهای شکل گرفته در خوشه ، به صورت پویا و امیدوار بود .

 اهمیت خوشه :

خوشه کسب و کار بشر ساخت نیست . یعنی همانند روستایی است که با طراحی اولیه کسی ایجاد نمی شود . بلکه بر اساس مزیت هایی که در یک منطقه وجود دارد بطور خود به خود و به تدریج شکل می گیرد با این پیش فرض می توان نتیجه گرفت که شکل گیری خوشه در هر منطقه بیانگر وجود مزیت هایی مثل دسترسی به مواد اولیه وجود نیروی کار متخصص یا ماهر ، دسترسی به بازار مصرف ، وجود زیر ساخت های مناسب و ... است . وجود این مزیت های منطقه باعث شکل گیری خوشه ای می شود که در طی زمان (و یا گذر تاریخ ) قابلیت عرضه محصول یا خدمت را به طور بهینه (و احتمالاً در رقابت با سایر تولید کنندگان مناطق دور و نزدیک دیگر) داشته است .

بدین ترتیب شکل گیری و ادامه حیات خوشه در یک منطقه خاص و پایداری آن در مقابل نوسانات اقتصادی ، اجتماعی و صنعتی محیط می تواند مبین این باشد که وجود مزیت نسبی است. نکته مهم آن است که اغلب خوشه های کسب و کار به دلیل مواجهه با بازارهای محلی و ملی و عدم آشنایی با بازارهای بزرگتر از یکسو و فقدان سطح مناسی از سرمایه اجتماعی از طرف دیگر، دارای قابلیت کافی برای بهره­مندی از همه قابلیت های خود نیستند. بنابراین در صورتی که قابلیت های خوشه ها مبتنی بر هنجارهای خودشان و در ارتباط با محیط بازار بزرگتر ملی و جهانی شکوفا شوند، می توان انتظار داشت که منطقه ای که در آن مستقر هستند نیز از رونق اقتصادی – اجتماعی برخوردار گردد. این امر پایه توسعه اقتصادی مبتنی بر خوشه های کسب و کار (economic based –Cluster) است که اخیراً در تعدادی از کشورهای موفق دنیا بکار گرفته شده است.

کارکرد خوشه  

اساساً انقلاب صنعتی منجر به ظهور صنایع بزرگ گردید. اما بتدریج الزامات تکنولوژیک موجب توجه به صنایع کوچک حتی به عنوان تامین کنندگان صنایع بزرگ گردید. از سوی دیگر در اغلب کشورهای دارای عقبه تاریخی ، به طور سنتی صنایع کوچک و بصورت دستی و محلی وجود داشته اند که کم  و بیش به حیات خود ادامه دادند.

پس از انقلاب صنعتی ، ملاک سنجش در توجه به صنایع بزرگ مقیاس اقتصادی تولید بوده است . یعنی هرچه قدر تولید در مقیاس بزرگتری صورت می گرفت ، به دلیل استفاده کار آمد تر  از دارایی ها اقتصادی تر شناخته می شد . این همان نکته ای است که بنگاهای کوچک و سنتی و دستی در آن دچار ضعف جدی هستند . اما به تدریج این وقوف ایجاد شد که ایا مقیاس اقتصادی فقط در بخس تولید که بنگاهای کوچک در ان دارای ضعف هستند دارای اهمیت است .

در ده های اخیر این رویکرد مورد توجه قرار کرفت که در صورتی که بتوان مقیاس اقتصادی در بخش حلقه های دیگر کسب و کار  را مورد توجه قرار داد ، مسئله در تولید قابل حل است .

فروش ، بازاریابی ، حمل و نقل و انبارش فرآوری ، طراحی ، مواد

     سه عبارت دیگر ، در صورتی که بتوانیم بازاریابی را در مقیاس اقتصادی مناسب انجام دهیم ( که عموماً مورد نیاز بازارهای بزرگ است )امکان تولید محصول به طور مشترک  برای بنگاه هایی که شبیه به هم و در کنار هم قرار دارند، و وجود دارد. اما به طور بدیهی نیازمند ساز کارهایی نیز بنا به اقتضاء خواهد بود .

عموماً مشکل بنگاه های کوچک این است که به طور مجزا اقدام به کسب و کار می کنند و بنا بر این امکان ورود به بازار های بزرگ را که مشخصه زندگی مدرن است را ندارند به عبارت دیکر در تولید و عرضه محصولMasiCritical ایجاد نمی شود . به همین ترتیب است حوزه هایی مثلD&Rو طراحی و ... این نقطه آغاز بسیاری از کارکردهای دیگر مورد توجه در بحث خوشه های کسب و کار است . در توسعه خوشه ها کوشش می شود در پاسخ به اقتضائات محیطی در طرف تقاضاءساز و کار شکل یافته در خوشه ها منعطف شده و هماهنگی لازم در انها ایجاد شود . برای این امر نمی توان توسعه را از تزریق نمود . بلکه می بایست مبتنی بر هنجارهای هر منطه (خوشه ) اقدام به توانمند سازی پایا نمود بکونه ابی که خود فعالان خوشه به سطح مناسبی از کار آمدی برسند و خود مدیریت نمایند.  هر جقدر توانمندی فعالان عضو خوشه بیشتر شود، همگرایی بیشتری در انها ایجاد می شود و این امر منجر به فعالیتهای مشارکتی می شود که به تدریج در قالب شبکه های متعدد ( مثل تشکل های اقتصادی محلی ولی متعدد ) می شود به همین دلیل یکی از معیارهای توسعه یافتگی ، تعداد شبکه هایی است که به طور خود به خودی ( و نه بصورت متمرکز یا دستوری ) شکل یافته اند.

مزایا و فواید خوشه ها 

در توسعه منطقه ای و محلی به لحاظ جنبه های اقلیمی ، و فرهنگی  و ...، توسعه اقتصادی به عنوان نقطه ورود در نظر گرفته می شود و فرض بر آن است که می توان در این حالت توسعه همه جانبه را انتظار داشت از منظر کاربردی همراه با توسعه خوشه صنعتی ، توسعه متوازن در حوزه های دیگر زندگی در محدوده خوشه نیز اتفاق می افتد . چرا که توسعه خوشه بر هنجارهای منطقه استوار است اما به هر حال در کنار ظرفیت سازیهای پایه ای  و کار بردی که محور توسعه هستند ، دستاوردهای مناسبی نیز حاصل مورد انتظار است . از جمله افزایش درامداقتصادی آحاد جامعه و منطقه ،افزایشسطح دانش و مهارت و افزایش سطح آگهی وسرمایه اجتماعی ( که پایه های برنامه های توسعه خوشه ای هستند ) افزایش بنگاههای کسب و کار ، نوآوری و خلاقیت ، افزایش تعداد شبکه های کسب و کار در پاسخ به تقاضای محیط ،افزایش اشتغال بهبود جدی در سطح رفاه جامعه و ....

برنامه توسعه خوشه ای  

برنامه های توسعه خوشه ای معمولاً شامل چند گام مشترک است

• شناسائی همه خوشه های صنعتی موجود در کشور . این کار معمولاً با اجرای پروژه تهیه نقشه کشوری خوشه های صنعتی و مطالعه فراگیر آنه به اجرا در می آید
• انتخاب خوشه های دارای الویت جهت مداخله توسعه ای
• انتخاب فرد شایسته ای برای عاملیت توسعه خوشه و آموزش تخصصی فرد
• آغاز پروژه توسعه خوشه ای

پروژه توسعه خوشه ای

      پروژه توسعه خوشه صنعتی ، کوششی برنامه ریزی شده است که توسط یک موسسه توسعه ای (از ردرون یا بیرون خوشه ) با همکاری و کمک نهادهایی مختلف محلی جهت ارتقاء سطح پویانی یک خوشه و بهبود قابلیت رقابت پذیری آن واجرا در می آید.

یک پروژه توسعه خوشه از یکسو بر ارتباطا ت درونی بخش های مختلف خوشه تمرکز کرده و از سوی دیگر به زنجیره ارزش اقتصادی که خوشه صنعتی مورد نظر بخشی از آن است ، توجه دارد بنابر این سعی می کنند از ناأ مین مواد و نهاد های اولیه گرفته تا ارائه محصول به مصرف کننده نهایی را به مسیری صحیح تر هدایت و راهبری نماید وبنابراین در این فرایند ضمن توجه به روند ها و سناریوهای بین المللی ،ملی و سطح صنعت ، بر مشکلات موجود و مسیر های توسعه خوشه تأکید می شود . معمولاً خوشه های دارای یک یا چند مشکل یا گلوگاه اصلی هستند و این گلوگاهها می توانند در حوزه تکنولوژی ، بازار ، سطح سرمایه اجتماعی و اعتماد ، کیفیت و ... باشد . شناسائی صحیح و کامل مسائل مبتلا به خوشه و طراحی بهترین را هکارهای مبتنی بر مشارکت ، پیش نیازهای اصلی توسعه یک خوشه است .

مسئولیت اجرائی یک پروژه توسعه خوشه ای  

معمولاً پروژه های توسعه خوشه ای با مسئولیت سازمانهای توسعه ای دولتی ، عمومی و گاهاً فعالان درونخوشه صورت می گیرد مسئولیت مستقیم راهبردی یک پروژه توسعه خوشه ای بر عهده عامل توسعه خوشه (AgentDevelopmentCluster) است . عامل توسعه خوشه عموماً فردی است با تحصیلات دانشگاهی مرتبط (ترجیحاً مهندسی صنایع ، اقتصاد و مدیریت ) و تجربه کافی (حداقل 4-5 سال ) درمعاونت صنایع کوچک و متوسط که دارای قابلیت رهبری ، ایجاد ارتباط مثبت و اثر بخش ، قدرت تحلیل اقتصاد کسب و کار ، آشنا به رویکردهای کل گرا و سیستمی ، توان حل تعارضات ، روحیه پویا و فعال و ترجیحاً دارای سن 50-30 سال .

 

 

 

گامهای اصلی پروژه توسعه خوشه ای

اگر چه در مدلها و روشهای مختلف توسعه خوشه ای از اصطلاحات و فازهای مختلفی یاد می شود ، اما اغلب روشها بویژه روشهای که به خوبی در مناطق مختلف جهان به اجرا در آمداند ، با طی مراحل یا گامهای اصلی زیر به اجرا در می آیند :

• انجام مطالعه شناختی
• اعتماد سازی و ارتقاء سطح سرمایه گذاری
• حصول چشم انداز مشترک
• تدوین برنامه عمل
• پیاده سازی
• خروج

زمان مورد نیاز برای اجرای یک پروزه توسعه خوشه ای

مدت زمان اجرای پروزه کاملا وابسته  به حصول زیر مجموعه های خوشه به سطحی از توانمندی است که بتوانند بصورت مشارکتی و نهاد ینه شده مسائل پیش روی خود راشناخته و مدیریت نمایند .با توجه به مشخصات منحصر به فرد هر خوشه و ضرورتهای اختصاصی آن ، فرایند توسعه خوشه نیز به زمانهای متفاوتی نیاز دارد ، اما معمولاً اجرای این پروژه ها بیش از 3سال طول می کشد . به عبارت دیگر عامل توسعه خوشه پس از اجرای پروژه های فراگیر مورد نظر و ارتقاء سطح خوشه ، آنگاه که احساس نماید خوشه به سطح مناسبی از پویایی یا ( Sustainable) رسیده است اقدام به اعلام پایان پروزه و خروج از خوشه می نماید .